GİRİŞ

Günümüzde moda ve tekstil sektörü, gelişmelere, değişimlere ve yeniliklere en açık sektörlerden birisidir. Bu alanda dünyadaki üretim ve tüketime bakıldığında oldukça fazla miktarda atık ürün olduğu ulusal ve uluslararası düzeyde bilimsel araştırmalar, gazete haberleri, televizyon programları, online toplantılar ve benzeri çalışmalar ile gözler önüne serilmektedir. Hızla gelişen ve değişen teknoloji ile doğal kaynakların bilinçsiz kullanımı ve tüketimin buna bağlı olarak hızlanması beraberinde çevresel sorunlara da sebebiyet vermektedir. Bu çalışmanın amacı, denim moda endüstrisinin çevreye verdiği zararı en aza indirmek ve tekstil atıklarını minimalize etmektir. Bu bağlamda, sürdürülebilir moda kavramı ortaya çıkmıştır. Bilinçli üretim ve tüketim ile geri dönüşüm, ileri dönüşüm, atıkların tamamının veya birkaç parçasının tekrar kullanıma kazandırılması hedeflenmektedir. Bu çalışmada atıl duruma düşmüş kullanılmayan, eskimiş veya modası geçmiş denim pantolonların yerine yeniden farklı, modern tarzda, tasarımlar yapılmıştır. Kullanılmayan, atık duruma düşen denim pantolonlardan yola çıkılarak yeni tasarımlar yapılmış ve döngüye tekrar katılmıştır. Akademik medya ve iş dünyasındaki online görüşler ve yayınlar üzerinden nitel bir inceleme yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler: Giyim sektörü, tasarım dünyası, çevre dostu, geri kazanım, atık.

TEKSTİLDE SÜRDÜLEBİLİRLİK

Yüksek oranda çevreyi kirleten endüstrilerden birisi olarak bilinen tekstil endüstrisinin çevreye verdikleri yüksek oranda kimyasal yük ve atık su ile çevresel etkileri oldukça yüksektir. Tekstil endüstrisindeki diğer önemli unsurlar ise enerji tüketimi, hava kirliliği, katı atık ve koku oluşumu olarak karşımıza çıkmaktadır.

Tekstil ve hazır giyim sektörüyle ilişkili çevresel sorunlar incelendiğinde; doğal liflerin yetiştirilmesinde kullanılan ilaçlar ve sentetik liflerin üretimindeki emisyonlarla başlayıp ürün haline gelene kadar hemen her proseste çevresel sorunlara yol açmaktadır. Meydana gelen bu sorunların altında ise büyük bir çoğunlukla yıkama işlemlerinden kaynaklanan sıvı atıklar, lifler ve azımsanmayacak düzeyde organik ve askıda kirlilik yükü barındırmaktadır (http://www.greenpoint.com.tr).

Tekstil endüstrisinde kullanılan bu sıvı atıklar genellikle sıcak, alkali ve keskin kokuludur. Atık olarak çevreye bırakılan kimyasalların bir kısmı bir kısmı zehirli olup sulardaki çözünmüş oksijen miktarını azaltabilir, su yaşamını tehdit edebilir ve genel su kalitesini düşürebilir niteliktedirler. Bunların yanı sıra emisyonlar, özellikle Uçucu Organik Bileşikler (VOC), aşırı gürültü veya koku bulunmaktadır (https://www.ihkib.org.tr).

Günümüzde sürdürülebilirlik kapsamında “Yeşil Tekstiller”, “Organik Tekstiller”, “Ekolojik Tekstiller”, “Ekolojik Tasarım”, “Çevre İçin Tasarım”, “Sürdürülebilir Tasarım (Design for Sustainability- D4S)” “Yaşam Döngüsü Değerlendirmesi- YDD (Life Cycle Assessment- LCA)”, gibi birçok kavram Tekstil endüstrisindeki sürdürülebilirlik içinde yer almaktadır. (İşmal, Yıldırım, 2012).

Tekstil endüstrisinde çevre açısından en fazla sorun yaratan hammadde grubu olarak sentetikler görülse de doğal lifler de çevre açısından çeşitli sorunlar oluşturmaktadır. Sentetik bir lif grubu olan polyesterle birlikte en fazla üretilen ve tüketilen doğal lif olan pamuğun üretiminde kullanılan pestisitlerin neden olduğu çevresel zararlar (yararlı organizmaların ölmesi, balık ölümlerine yol açması, yer altı sularına sızması, vb), genetiği değiştirilmiş pamuk üretimi ve kimyasal esaslı gübre kullanımının yol açtığı çevresel etkiler gibi nedenlerle çevrecilerin yoğun tepkisine yol açmaktadır. Pamuk doğada sentetiklere kıyasla çok daha kısa sürede bozunsa da üretim sürecinin yol açtığı çevresel zararlar ile Türkiye’de kullanılan pestisitlerin %29’unun pamuk üretiminde kullanılması pamuk lifinin “yeşil” imajını zedelemektedir. (Altun, 2016).

Tekstil endüstrisinde giderek artan bu sorunun çözümü için, sürdürülebilir malzemelerin ve üretim yöntemlerinin kullanılması gerekmektedir. Bunun için konvansiyonel malzeme ve yöntemleri kullanmak yerine döngüsel malzeme akış benimsenmeli ve geri dönüşüm ile elde edilen malzemelerin kullanımı tercih edilmelidir (Eser ve ark., 2016:47).

Tekstilde sürdürülebilirliğin sağlanabilmesi için “tekstil ekolojisi” kavramı önemli bir yer teşkil etmektedir. Tekstilde ekoloji denildiğinde üretim ekolojisi, insan ekolojisi ve atık ekolojisi akla gelmektedir. Burada kullanılacak hammaddenin çevre dostu koşullarda üretilmesi, proseslerde kullanılacak kimyasalların çevreye zarar vermeyecek ürünlerden seçilmesi, insan sağlığına zarar vermeyecek insana zarar vermeyecek giysilerin üretilmesi, üretim sırasında meydana gelen atıklar ile tüketicinin kullanımı sonrasında meydana gelen atık giysilerin geri dönüşüm süreçlerinin gerçekleştirilmesi gibi konular, tekstilde sürdürülebilirlik açısından oldukça önemlidir (Kurtoğlu ve ark., 2004).

BAYKAN DENİM TASARIM MERKEZİ VE ÇEVRE DOSTU DENİM ÇALIŞMALARI

Baykan Denim, 1998 yılında kurulmuş, dünyanın önde gelen denim üreticilerinden birisidir. Şirket, markalar için her kıtadaki insanların ilham verici ilgi alanlarını ve yaşam tarzlarını temsil eden tasarımlar üretmektedir. İnovasyonun, sürdürülebilirliğin ve sosyal uyumun önemine kuvvetle inanan Baykan Denim, bu temel kriterleri her ürününde işlemiştir.

Moda trend takibi ile ilgili olarak; tasarımcılar, yıkama Ar-Ge, kumaş tedarik ve satış ekipleri dünyanın dört bir yanındaki önemli pazarları, fuarları ve gösterileri ziyaret etmektedir. Yaratıcı tasarımcıların işbirliği, numune evinde hızlı prototipleme ve satış gücüyle Baykan Denim, müşterileri için her yıl 5.000 adet benzersiz ürün geliştirmektedir.

Baykan Denim, Sosyal Uygunluk Girişimi, Sosyal Etkinlik Denetimi, Organic 100, Ecolabel, re:newcell, ZDHC, Higg Index, Recycled 100, Nordic Ecolabel ve BCI belgelerine sahiptir. Kendisine yeniliği, sürekli gelişimi ve geliştirmeyi hedef alan firmamız 2017 yılında ISO 9001 ve ISO 27001 belgelerini alarak bütün üretim ve bilişim güvenliği, prosedür ve proseslerini uluslararası kabul gören standartlara yükseltmiştir.

Baykan Denim, tasarıma dönük çalışma yapısını daha da sistematik ve proje bazlı yürütmek üzere, mevcut binasının içinde ayrı bir fiziki alan oluşturarak, tüm tasarım faaliyetlerini bir araya toplamıştır. Bu çalışmayla oluşturmuş olduğu Tasarım Merkezi yapısıyla, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı tarafından 17.01.2019 itibariyle Tasarım Merkezi olmaya hak kazanmıştır. 2019 yılından bu yana 32 tasarım projesi yürütmüş ve yürütmeye devam etmektedir. Bu projelerden 6 tanesi sürdürülebilirlik üzerinedir.

Baykan Denim, küresel kaynak bulma ve kapsamlı tedarik zinciri ağıyla, zamanında rekabetçi, kaliteli ve katma değerli ürünler üretmektedir. Müşterilerin başarılarını daha yüksek bir seviyeye taşımaları için düzenli üretim ve süper hızlı üretim ile esnek kısa teslim süresi hizmetleri sunmaktadır. Gerçekleştirilen üretimlerin her bir adımı, gerekli işçilik, kalite ve güvenilirlik standartlarını sağlamak için dikkatle izlenmektedir. Müşterilerin istekleri doğrultusunda doğru olanı yapmak ve alınacak kararlar,  gerçekleştirilecek operasyonlar ve üretilen ürünler optimize edilmektedir.

Giyim endüstrisinde geri dönüşüm, son yıllarda dikkat çekmeye başlamış, hazır giyim endüstrisindeki perakendeciler, kullanılmış giysileri toplamak için çeşitli kuruluşlarla ortaklık geliştirerek geri dönüşüm stratejileri oluşturmaya ve tüketici sonrası geri dönüşüm ürünlerini destekler politikalar uygulamaya başlamışlardır. Giyim sektöründe geri dönüşüm, tüketici öncesi ve tüketici sonrası olarak iki şekilde gerçekleştirilebilmektedir. Tekrar kullanım, geri dönüşüm, kompostlama, yakma vb. işlemler ömrü biten giysileri bekleyen olasılıklardır. Tüketici eski giysiyi ihtiyacı olana verme veya üzerinde ufak değişiklikler yaparak giyme seçeneğinde karar kılarsa, giysi tekrar giyilebilmekte, eğer tekrar giyilebilme mümkün değilse geri dönüşüm şeklinde değerlendirilmektedir. Geri dönüşüm tesisisin bulunup bulunmadığı, giysinin mevcut durumu, giysinin lif içeriği, giysinin tüketici tarafından ne derece kullanılmış olduğu vb. kriterlere bağlı olarak uygulanacak seçenek değişmektedir.

Sürdürülebilir giysi talebinde bulunan müşteriler için giysinin etiketinde geri dönüşüm terimi kullanılarak tüketici dikkatini çekmeye yönelik uygulamalar firmaların önemsediği bir tercihtir. Şekil 1. de geri dönüşüm için uygulanan giysi üretim döngüsü görülmektedir.

Şekil 1. Geri Dönüşüm Döngüsü

Sürdürülebilirliğin temel amacı, yaşam sürelerini uzatarak ürünlerden azami ölçüde fayda sağlamaktır. Ekonomistler ve çevreciler yaptıkları çalışmalar sonucunda, sürdürülebilirliğin teknik ve ekonomik gereksinimlerinin yanı sıra, atık önlenmesi ve geri dönüşüme olan ihtiyacı ortaya koymuştur.

Baykan Denim’in çevre dostu projesinde amaç, ürünlerin yaşam sürelerini uzatarak ürünlerden azami ölçüde fayda sağlamaktır. Bununla birlikte ekonomistlerin ve çevrecilerin yaptıkları çalışmalar sonucunda, sürdürülebilirliğin teknik ve ekonomik gereksinimlerinin yanı sıra, atıkların önlenmesi ve geri dönüşüme olan ihtiyacı ortaya koymasıyla da Baykan Denim Tasarım Merkezi , bu sürdürülebilirliği sağlamak için konu olan projemizi yapmayı ihtiyaçtan daha çok zorunluluk olarak görmüştür.  Ayrıca bu projenin oluşmasına temel hazırlayan nedenler ekonomik, sosyal ve çevresel olarak sınıflandırılabilir.

Moda ve tekstil sektöründe de tüm sektörlerde olduğu gibi hızlı bir tüketim ve üretim sorunu vardır. Bunun önüne geçebilmek için moda tasarımcıları çevresel bilinç ve sosyal sorumluluk bilincinde tüketimi yavaşlatan, yenilikçi ürünler tasarlamaya yönelmelidir. Bunun sonucunda sürdürülebilirlik kavramının ortaya çıkmasına sebep olmuştur.

Moda ve tekstil sektöründe de kaynakların aşırı tüketildiği, doğal dengenin bozulduğu şu dönemde her alanda geri dönüşüm projeleri çok önem kazanmıştır. Tekstil sektöründe de modanın hızla değişmesi ve çok çabuk tüketilmesi gibi sebeplerden dolayı bu sektörde de geri dönüşüme ihtiyaç vardır. Atık konumundaki ikinci el giysilerin tekrar kazanılması oldukça önemli bir hal almıştır.

Bu çalışmada tekstilde ve moda açısından sürdürülebilirlik konusuna dikkat çekilmeye çalışılmıştır. Sürdürülebilirlik deyince aklımıza birçok alan gelmekte fakat hazır giyim ve moda önemli bir yer tutmaktadır. Dünyamızın geleceğinin korunması çevre bilincinin kazandırılması açısından üretim ve tüketimin dengeli olması gerekmektedir. Moda açısından sürdürülebilir olmanın birincil yolu insanlara çevre bilincini kazandırmaktır.

Özenle seçerek aldığımız ürünlerin sezon bitmeden modasının geçmesi ve eskimesi, zevklerin çabuk değişmesi kişisel kaynak israfına da yol açmaktadır. Bu ürünler için geri dönüşüm seçenek olarak karşımıza çıkmaktadır ve oluşturulan yeni tasarımlarla tekrar kullanımı sağlanmıştır.

Geri dönüşümle yapılan tasarımlarda kullanılmış denim pantolonları tekrar yeni bir ürüne dönüştürülür. Böylece modanın üretilme ve tüketilme şekli nihayet hiç bitmeyen sonsuz bir döngüye dönüştürülmüş olur.

Bu çalışmada, tüketici kullanımı sonrası atık olan denim pantolonların çevre üzerinde oluşturacağı yükü azaltmak için yeni tasarımlarla yeni ürün dönüşüm uygulama sonuçları gösterilmiştir. Ayrıca sürdürülebilirlik kavramı da ele alınmış, bu kavramdan yola çıkılarak eskimiş denim pantolonlarla diğer kumaş türleri birleştirilerek yeni ve modern tarzda tasarımlara dönüştürülmesi sağlanmıştır.

Kıyafetlerin yeniden değerlendirilmesinin taşıdığı büyük önemle birlikte tekstil ürünlerinin tamamına yakınının geri dönüştürülebilmesi konusunda yoğun çalışmalar gerçekleştirilmektedir. Örneğin; denim ürünleri, en fazla yüzde 20 geri dönüşüm pamuk elyafı içerebilmektedir. Kaliteyi düşürmeden bu oranı arttırmak için daha fazla teknolojik yenilik gerekmektedir. Denim ürünlerinin geri dönüşümünde, kullanılmayan denim ürünleri lif haline gelene kadar parçalanmaktadır. Elde edilen liflerin büyük kısmı yalıtım malzemesi olarak kullanılırken kalan kısım ise yeni kumaş üretmek üzere, kullanılmamış lifler ile karıştırılmaktadır.

Şekil 2. Geri Dönüşümle Oluşturulan Denim Tasarımlar

Kalıp şablonları imalattan deforme olarak kalmış ya da kullanılmadan tasarım numuneleri üzerine yerleştirilerek kesim işlemi yapılmıştır. Ürün geliştirme bölümü tarafından oluşturulan dikim talimatına göre ürünler dikilmiştir. Yapılan ürünler, pantolon, bluz, etektir.

Pantolon tasarımında; tasarım iki adet aynı pantolondan oluşturulmuştur. Atıl olmuş iki pantolonun kemerleri cepleri paçaları oluşturacak kesimi yapılırken, pantolon paçası dar olanlar için üst kısmı tamamlamak adına ağ kısmından kesilen fazla kumaşlar ön ve arka bel, basen ve ağ kısmında kullanılmıştır.

Bluz tasarımında; yine ağ kısmı sürtünmeden dolayı aşınmış bir pantolon kullanılmıştır. Modeli oluşturabilmek için iç bacak dikişi sökülmüştür. Ön kısımdaki ağ 5 cm aşağıdan kesilmiştir ve ön kısmında dikişlerinin tamamına sökme işlemi yapılmıştır. Sol ön beden göğüs kısmını kaplayacak şekilde tutturulmuş sökülen dikiş izlerinden yeniden dikilmiştir. Arka ön bedenle eşit olması için ön beden tamamlandıktan sonra aynı hizada kesilmiştir. Modelin askıları için denim pantolondan kalan bacak kısımlarından biye olacak şekilde dikdörtgen parçalar kesilmiştir ve biye askı mevcut olan aparat yardımı ile askı elde edilmiştir. Ön ve arkaya askılar dikilerek tasarım tamamlanmıştır.

Etek modelini tasarlarken kendinden yırtıkları olan bir pantolonun diz yırtığının çok fazla deforme olmasından dolayı yapılmaya karar verilmiştir. Modelin kendisinde kemerden sonra büzdürmek için bir kordon mevcuttur. Etek formunu alabilmesi için pantolonun ağ kısmı 20 cm aşağıdan kesilmiştir. İç bacak dikişleri sökülmüştür. Ön ağ kısmı çok fazla kavisli olduğu için ağ kısmı da sökülmüştür. Ön sol iç bacak ve ağ kısmı, sağ önün üstüne getirilerek birleştirilmiştir. Arka sağ bacak, sol arka üstüne getirilerek birleştirilmiş ve arka da bacaklar arasındaki birleştirmeden yırtmaç yaparak tasarım tamamlanmıştır.

Yukarıda etek, pantolon ve bluzun sadece birer tasarımına ait yapılışları belirtilmiştir. Yapılmış olan diğer etek ve pantolon modellerinde tasarımlar değişmiştir. Aynı zamanda yapılan her ürün kendine özgü olmuş olmaktadır.

Günümüz modasına uygun, her zaman giyilebilecek, yeni bir ürüne dönüştürülerek estetik bir görünüm kazandırılmıştır.

DENİM PANTOLON ÜRETİMİ

Günümüzde denim kumaşlardan en çok denim pantolon (jeans) üretilmektedir. Son yıllarda denim ceketler, etekler, slopetler, çantalar vs. gibi ürünlerde moda olmuştur ancak denim pantolonlar kadar talep görmemektedirler.

Denim kumaşın konfeksiyonun da ilk aşama kumaşı kesilmesi işlemidir. Kumaşın kesilmesi için öncelikle bedenler ve ebatları belirlenmelidir. Bunun için kesim öncesi kalıp çalışılması yapılmaktadır. Kalıpları hazırlandıktan sonra denim kumaşlar kalıba göre kesilerek kesim işlemi sona erdirilir. Kalıba göre kesilmiş denim parçaları dikim işlemine tabi tutulmaktadır.

Belirli modele göre dikilen denim ürünlerde dikiş payları(Şekil 3), ölçüm problemleri yaşanmaması adına dikkat edilmesi gereken noktaların başında gelmektedir. Standart bir denim pantolon için yapılan operasyon sıralaması çok az değişkenlik göstermektedir.

Şekil 3. Klasik Beş Cep Pantolon Kalıbı

Bilinen veya mevcut operasyon sıralama düzenleri incelenerek optimum operasyon ve operasyon sıralaması belirlenmiştir. Bunlar, saat cebi ağzı kıvırma, saat cebi takma, sol patlete fermuar dikme + patlet overloğu, sol patleti beden ile birleştirme, arka cep süsleme + etiket takma,  arka cep takma + kontrol, kemer telalama (ütü ile), köprü hazırlama, ön cep karşılığı-astar reçme+ön cep astar tulumlama, yıkama talimatı dikimi, ön cep astarını beden ile birleştirme (biyeli), beden overloğu (3 iplik), sol ön bedenle sol patı j şeklinde dikiş ile birleştirme, patlet kapama (sağ patlet takma + ağ kapama), patlet punteriz ( 1 dikey + 1 yatay), conta takma kollu dikişi, arka orta kollu dikişi, yan 5 iplik (yan birleştirme), iç bacak çatma (ara birleştirme çift kapama kollu kot ile.), kemer takma, kemer ucu kapama, iç etiket dikimi, İlik açma + düğme + rivet, Köprü takma + punteriz, paça kıvırma ve son kontroldür.

Dikim işlemi tamamlanan denim pantolonlar, denim yıkama işlemlerine hazır hale gelmişlerdir. Denim pantolonların belirli bölgelerinde özel adlandırmalar yapılmaktadır.

Şekil 4. Denim Pantolonun Önden Görünüşü

ARAŞTIRMANIN KAPSAM VE YÖNTEMİ

Bu çalışma kapsamında denim pantolon kullanım sıklığı, eskime süresi ve en çok deforme olan yerlerine yapılan anket sonuçları doğrultusunda da (Şekil 5.) verilen cevapların istatistik sonuçlarına istinaden toplumda denim pantolon sürdürülebilirlik bilincinin oluştuğunu ve bilincin farklı yöntemlerle de çeşitlenebileceği düşüncesiyle denim hazır giyim üretimi yapan iki firmada atıl duruma düşmüş veya kullanılmayan denim pantolonlar temin edildi. Bunlarla birlikte elimizdeki farklı tür kumaşlar da kullanılarak oldukça modern tarzda yeni ürünler tasarlanmıştır.

Şekil 5. Anket Sonuçları

Geri dönüşüm kapsamında bulunan denim ürünlerin herhangi bir sebepten kaynaklanan deforme olma, sökülme, eskime gibi nedenlerden dolayı tekrar kullanılarak yeni ve modern tarzda yeni tasarımlara dönüştürülmesi amaçlanmıştır. Böylece çevre dostu, ekonomik, farklı tarzda çarpıcı kıyafetler tasarlanmıştır. Tasarımcılar için yeni ilham kaynakları, farklı fikir ve akımlar yaratma imkânı ortaya konmuştur. Doğadan esinlenerek, deforme olmuş artık kullanılması zor hale gelmiş veya güncelliğini yitirmiş giysilerin tekrar tasarlanarak giyilebilir hale getirilmesi mümkün kılınmıştır. Bu çalışma kapsamında 7 farklı yeni ürün tasarımı yapılmış ve sürdürülebilir denim koleksiyonu hazırlanmıştır.

SONUÇ

Geri dönüşüm kapsamında bulunan denim ürünler, herhangi bir sebepten kaynaklanan deforme olma, sökülme, eskime gibi nedenlerden dolayı tekrar kullanılarak yeni ve modern tarzda yeni tasarımlara dönüştürülmüştür. Böylece çevre dostu, ekonomik, farklı tarzda çarpıcı kıyafetler tasarlanmıştır. Tasarımcılar için yeni ilham kaynakları, farklı fikir ve akımlar yaratma imkânı ortaya konmuştur. Doğadan esinlenerek, deforme olmuş artık kullanılması zor hale gelmiş veya güncelliğini yitirmiş giysilerin tekrar tasarlanarak giyilebilir hale getirilmesi mümkün kılınmıştır. Proje sonucunda hammadde gideri yok edilmiş, denim üretiminde en çok zaman ve kritik önem taşıyan bölüm olan yıkama aşaması ortadan kalkmış, çevre dostu denim tasarımlar ortaya çıkmış, üretimde yıkama opsiyonlarına göre ortalama 2 hafta olan yıkama süresi ortadan kalkmış ve tasarımcıların farklı konulara(sürdürülebilirlik) ve alanlara yönelmesi sağlanmıştır.

KAYNAKLAR

Altun, Ş., (2016), Tekstil Üretim ve Kullanım Atıklarının, Geri Kazanımı, Çevresel ve Ekonomik Etkileri, Uşak Ticaret ve Sanayi Odası Raporu, 26 syf.

Eser, B., Çelik, P., Çay, A., ve Akgümüş, D. (2016). Tekstil ve Konfeksiyon Sektöründe Sürdürülebilirlik ve Geri Dönüşüm Olanakları. Tekstil ve Mühendis, 23: 101, 43-60.

http://www.butekom.org Tekstilde Çevre, (2014), “Tekstil Terbiye Sektöründe Temiz Üretim İçin Örnek Modellerin Oluşturulması” Projesi Teknolojik Değerlendirme Raporu, Bursa Tekstil &Konfeksiyon Ar-Ge Merkezi. (Erişim Tarihi: 30.12.2020)

https://www.ihkib.org.tr Türkiye Tekstil ve Hazır Giyim Sektöründe Kurumsal Sosyal Sorumluluk Durum Raporu, (2012), ITKIB. (Erişim Tarihi: 28.12.2020)

İşmal, E. Ö., Yıldırım, L, (2012), Tekstil Tasarımında Çevre Dostu Yaklaşımlar, 1. Uluslararası Moda ve Tekstil Tasarımı Sempozyumu, Akdeniz Üniversitesi, Antalya, 38-42.

Kurtoğlu N. Şenol D. (2004). Tekstil ve Ekolojiye Genel Bakış, Karsinojen ve Alerjik Etki Yapabilen Tekstil Kimyasalları. K.S.Ü. Fen ve Mühendislik Dergisi, sayı:7, s.26-38.

Toksöz, M., Mezarcıöz, S., (2013), Sürdürülebilirlik Kavramı ve Tekstil Sektöründeki Uygulamaları- Tekstil Lifleri Açısından İncelenmesi, Tekstil Teknik Dergisi, 29(347), 118-125.